مقاله حکومت اشکانیان (پارتیان)

حکومت پارتیان که به آن اشکانیان «Parthian Empire» نیز گفته می شود بعد از سلسله سلوکیان توسط فردی به نام ارشک به وجود آمده و در تاریخ ما نقش بسزایی دارد. در این دوره بود که ایران با رومی ها به جنگ پرداخت که تعداد آن به به 2 بار می رسد. مدیریت قدرتمندی در این شاهنشاهی وجود داشته که تعجب همگان را برانگیخته است. در ادامه توضیحات کامل تری درباره سلسله اشکانیان خواهید خواند.

مقاله ای پیرامون سلسله اشکانیان از سری مقالات تاریخی آماده کردیم که مطالب زیاد و کاملی در آن دیده می شود. اگر بخواهیم عناوین مهم آن را ذکر کنیم، تشکیل دولت اشکانی، جغرافیای ایران در زمان اشکانیان، تاریخچه سلسله پارت ها، حکومت و مدیریت در شاهنشاهی اشکانی (فرهنگ، مذهب، هنر و معماری)، نام پادشاهان حکومت اشکانیان، نبرد های پارتیان، پایتخت اشکانی ها و چگونگی سقوط سلسله اشکانیان از جمله آن ها می باشد.

همه چیز درباره حکومت پارت ها (اشکانیان)

دوره فرمانروائی دولت پارت (از نیمه سده سوم ق.م. تا 226 میلادی) مهم ترین زمان در تاریخ ایرانبه شمار می رود. این دولت در زمان شکوفائی اش نه تنها سرزمین ایران، بلکه قسمتی از ترکمنستان شوروی کنونی، عراق (از جمله بابل باستان)، قسمتی از سرزمین افغانستان و پاکستان را به تصرف خود در آورد. پارت ها که زادگاهشان نخست در مناطق نیمه بایر و کوهستانی جنوب ترکمنستان و شمال خراسان بود توانستند بزرگ ترین دولت های جهان را در زمان خود تشکیل دهند.

تشکیل سلسله اشکانیان

بحران دولت سلوکیان در نیمه سده سوم ق.م. باعث شد که تسلط بر چند استان شرقی را از دست بدهد. این استان ها را حاکمان یونانی اداره می کردند : دیودت در باختر، اوقیدم در سفد و آندراگود در پارت. پیشرفت موقعیت سیاسی پارت در اثر مداخله اتحادیه کوچ نشینان پارن سرعت گرفت، پارت ها واحه هائی از کناره دریای خزر تا رود تجن را که برای کشاورزی مناسب بودند در اشغال داشتند. پارت ها زیر رهبری آرشاک به پارت هجوم کردند. ضمن جنگ آندراگود (حاکم یونانی) کشته شد و اداره امور پارت به دست آرشاک افتاد. این رویداد به احتمال قوی در سال 247 ق.م. پیش آمد. بیدرنگ اتحاد میان کوچ نشینان با قبایلی که از لحاظ نژادی و فرهنگی به هم نزدیک بودند انجام گرفت، ساکنان واحه ها، پایگاه استواری برای ایجاد دولتی به شمار می آمدند. فقط وضعشان از آن جهت پیچیده بود که در آن منطقه تنی چند از مالکان یونانی در آنجا نفوذ داشتند. یونانی – باختری ها از دشمنان طبیعی دولت نو بنیاد پارت به شمار می آمدند. این گونه هنوز به هیچ وجه خطر تهدید سلوکیان از میان نرفته بود. بنابراین دولت پارت نخستین سال های موجودیتش را به جنگ برای تشکیل یک دولت نیرومند و یکپارچه گذراند. اشغال فوری گیرکان دولت پارت را توان بخشید. نشانه این مرحله نوین پیشرفت دولت پارت آغاز ضرب شکه نقره به نام شاه پارت بود.

رویداد ها سرانجام موجودیت و استقلال دولت پارت را تثبیت کردند، در بین سال های 230-22 ق.م. پادشاه اسالکه، سلوکی دوم پس از آن که موقعیتش را در غرب استوار کرد، به منظور برگرداندن متصرفات از دست رفته «ساتراپ های بالا» به آن لشکر کشید. نخست ارتش سلوکی ها کامیاب شد، اما بعدها، پارت ها که به قبایل کوچ نشین به نام آپاسیاک متکی بودند، توانستند بر شاه سلوکید پیروز شوند. اگر چه به علت در گرفتن شورش در سوریه، سلوکی تنوانست به جنگ با پارت ها ادامه دهد. آرشاک خود را شاه خواند و در شهر آساک تاج گذاری با شکوهی برپا کرد و به افتخار این پیروزی در معبد محلی آتش «جاوید» برافروخته شد. سال های بعد سلطنت آرشاک ظاهراً به صلح سپری شد. بنا به اظهار نظر نویسندگان باستانی در این هنگام ارتش پارت تقویت گردید، شهرهای مستحکم و دژهایی ساخته شدند. قرائنی وجود دارد که در آن زمان پارت ها رفته رفته به سرزمین ماد هم نفوذ کردند.

با پیدایش دولت اشکانیان نخستین مرحله اهمیت تاریخی این دودمان در زمان باستان نمودار گردید. در این هنگام از هم پاشیدن تسلط یونان – مقدونیه در آسیا و ایجاد دولت های محلی در این سازمان آغاز گردید. اما منابع و امکانات یونان – مقدونیه هنوز برای سلوکیدها حائز اهمیت فراوان بودند. استواری وضع دولت سلوکید در زمان آنتیوخ سوم، خطری جدی برای موجودیت دولت پارت به شمار می آمد. پسر و جانشین ارشاک اول یعنی ارشاک دوم با این خطر روبرو شد. به سال 209 ق.م لشکرکشی آنتیوخ سوم به پارت آغاز گردید. پس از نبرد سختی پارت ها شکست خوردند. شرایط صلح دقیقاً معلوم نیست بگونه ای که اسناد تاریخی گواهی می دهند، آنتیوخ سوم ارشاک را در زمره «متحدین» خود در آورد، این به آن معنی بود که پارت ها فرمانروایی عالی سلوکیان را بر خود به رسمیت شناخته اند.

تجاوز روم به سوی شرق و جنگ اشکانیان با رومیان

مهم ترین پدیده نوی که در موقعیت بین المللی پدید آمد، جدی ترین نمونه آن د رتاریخ مدیترانه شرقی، تجاوز و گسترش خواهی رومیان در این سال ها بو سوی شرق بود. نخستین تماس میان پارت ها و رومیان به سال 92 ق.م. انجام گرفت، در این سال سردار رومی به نام سولا در فرات با سفیر پارت ملاقات کرد. نتیجه این مذاکرات نامعلوم است.

اشکانی ها در جنگ های میان رومیان با پادشاه پونتی و ارمنستان با وجود این که اینان تقاضای کمک کرده بودند، مداخله ای نکردند. دولت پارت در آن زمان از خطری که تجاوز رومی ها به سوی شرق پدید می آورد نا آگاه بود، اما سیاست کشور گشایی ای که اخیراً جمهوری های رومی سخت از آن پیروی می کردند باعث تصادم میان روم و پارت گردید و تضاد میان آن ها سیستم «سیاست دو جانبه» را که طی چند سده، سرنوشت مدیترانه شرقی به آن وابسته بود، پدید آورد. جنگ های میان ایران و روم برای به دست آوردن چیرگی در مدیترانه شرقی تنها به تصادمات جنگی معدود نشد، نقش اصلی را در این پیکار ها مداخله در امور داخلی کشوری در کشور دیگر و بالعکس که بهره وری از تضار های داخلی کشورهای مخالف انجام می گرفت، ایفا کرد.

موقعیت اقتصادی و سیاسی دولت اشکانی

پیروزی های اردوان دوم ضمن نبردهای سرسختانه، مرحله مهم و تازه ای را در پیشرفت دولت پارت پدید آورد. از این زمان به بعد اهمیت سیاسی و نقش شهرهای یونانی قلمرو پارت به سرعت سقوط کرد. اگر چه در زمان خود اردوان هم رسماً خود مختاری «پلیس» ها از میان نرفته بود، اما شاه با قدرت و خشونت در امور داخلی شهرها دخالت می کرد. در میان ساکنان «پلیس ها» مردمی یافت می شدند (به ویژه در میان بلندپایگان) که ارتباط نزدیکی با خانواده شاه داشتند و دارای پایه های بلندی در دربار بودند. خود مختاری آن ها تدریجاً از میان رفت و شهرها زیر نظارت مقام های اداری شاه قرار گرفتند. این پدیده ها نشان دادند که ضمن پیکار سخت میان دودمان ارشاک ها با شهرهای یونانی و محلی واقع در قسمت غربی، تحولات شگرفی رویداد که بنابر آن «پلیس ها» که موقعیت ویژه ای داشتند از بین رفتند و وابستگی آن ها به سیستم حکومتی ارشاک ها کاملاً محرز گردید.

در زمان اردوان کوشش شد که از راه برکنار کردن دودمان های محلی حاکم بر استان ها و انتصاب خویشاوندان ارشاک ها به فرمانداری این مناطق، همه استان ها کاملاً تابع جکومت مرکزی کردند. در نخستین مرحله، این سیاست به کامیابی گرائید اما پیشرفت تاریخی بعدی نشان داد که این کامیابی ها زودگذر بودند.

در زمینه فرهنگ هم دگرگونی مهم روی داد، گرایش به سنت های محلی رواج بیشتری یافت. عناصر فرهنگ یونانی که در زمان گذشته گشترش یافته بودند، اصلاح شدند. پیشینه های تاریخی برای نیاکان ارشاک ها درست شد، تا آن ها را از بیگانگان به شمار نیاورند بلکه رهبران قیام ایرانیان علیه مقدونیان قلمداد کنند، نژاد ارشاک ها را به هخامنشیان وابستند و بنابراین حق فرمانروایی آن ها بر ایران و آسیای باختری قانونی شناساندند.

دوره اشکانیان زمان پیشرفت اقتصادی مهم استان هایی بود که به دولت ارشاک ها پیوسته بودند. اسناد باستانی، افزایش شماره روستاها، بزرگی آن ها، وسعت سرزمین هایی را که با آبیاری مصنوعی کشت می شدند نسبت به زمان های پیشین نشان می دهند. اقتصاد زمان پارت ها بر مبنای کشاورزی بود. باید یادآوری کرد که در زمینه آبیاری مصنوعی بیشتر مناطق قلمرو پارت پیشرفت چشم گیری دیده می شود. وجود کشت زار های پهناور غله، تاکستان ها و باغ های گسترده نمایان گر پیشرفت سریع کشاورزی در زمان پارت بود. کشت صنعتی یعنی پنبه و کنجد در کشاورزی آن زمان سخت رایج بود. پیرامون زمین های کشاورزی قبایل بزرگ کوچ نشین که دارای اقتصاد دامداری بودند جای می گزیدند، این قبایل گاهگاهی به درون محدوده های کشاورزی نفوذ می کردند. از اسنادی که در جنوب ترکمنستان به دست آمده چنین بر می آید که میان دامداران کوچ نشین و ساکنان واحه ها، داد و ستد های گسترده ای انجام می گرفته است. اما چند قبیله، به ویژه آن ها که در کوه ها می زیستند، در شرایط نظام اشتراکی و مبادله کالایی به سر می بردند.

پیکار داخی پارتیان در سده اول ق.م. و رشد پندار جدا خواهی استان ها

پس از مرگ اردوان دوم پیکار های داخلی دامنه داری در قلمرو حکومت پارت در گرفت. دو تن از برادر زاده های اردوان به نام های واردان و گتارز ادعای سلطنت داشتند. پس از پیکار طولانی که جکومت پارت ها را به نابودی تهدید می کرد، مدعیان سلطنت با هم سازش کردند، واردان به عنوان «شاهنشاه» و گتارز به عنوان فرمانروای گیرکانی تعیین شدند، مهم ترین مسئله واردان، در هم شکستن سلوکیان بود، چون این ها در طول 7 سال جکومت پارت را به رسمیت نشناختند. در نتیجه سرکوبی این قیام (آخرین  تلاش های جدی ساکنان یونانی باعث اغییر موقعیت سیاسی آن ها در قلمرو پارت گردید) اسالکه در کنار دجله از استقلال محروم شدند. می توان پنداشت که از زمان اردوان دوم به بعد رفته رفته شهرهای بزرگ یونانی قلمرو پارت زیر نظارت مستقیم دولت پارت در آمدند. قشر های بالایی شهرهای یونانی از نظر پیشرفت بازرگانی بین المللی بهتر شمردند که نسبت به آرشاک ها وفادار بمانند و از آن ها پشتیبانی کنند. این ها ثروتمند شدن از راه بازرگانی را از کوشش برای سرنگونی جکومت پارت ها برتر دانستند. این گونه تسلیم سلوکی ها نشانه پایان پیکارهای داخلی دو گروه حاکم قلمرو پارت و شکست گروهی که چیرگی رومیان و قطع دخالت دولت پارت را خواستار بودند، گردید.

تجاوز ارتش تراژان امپراطوری روم به پارت

رویدادهای تاریخی آخرین دوره حکومت اشکانیان را منابع تاریخی آشکارا معلوم نکرده اند. فقط گفته شده که در آخرین سال های سلطنت ولوگز، یکی از مدعیان سلطنت به نام پاکردوم به سال 79 میلادی با او به پیکار برخاست. و لوگز کشته شد، در سال های بعد تا آن جا که اطلاع حاصل شده رقیبان بر سر به دست گرفتن سلطنت با هم پیکار می کردند.

در این هنگام ارمنستان وضع پیچیده ای به خود گرفت و در پی آن شرایط مساعدی برای تجاوز رومیان در این منطقه پدید آمد. به سال 114 میلادی، امپراطوری روم، تراژان جدا خود را برای هجوم به قلمرو پارت آماده کرد. ظاهراً یکی از انگیزه های اصلی تعرض رومی ها، تلاش آن ها برای به دست گرفتن راه های بازرگانی بود که به شرق می پیوست. در نخستین مرحله بنا بود ارمنستان تصرف شود و از آن جا ارتش روم به بین النهرین بتازد.

فرمان روایان استان ها و شهرستان های شمالی بین النهرین تقریباً بدون نبرد زیر اطلاعت تراژان درآمدند. عدم پایداری جدی در برابر رومیان نشانه آن بود که در این هنگام ستیز داخلی سختی میان خسرو و ولگز دوم در گرفته و علاوه بر این آتش شورش علیه پارت ها در ایلام و پارس شعله ور شده بود. به سال 115 میلادی رومیان موقعیت خود را در شمال بین النهرین استوار کردند.

در بهار 116 میلادی تعرض عمومی ارتش روم به جنوب آغاز گردید. در جریان این تعرض پایتخت دولت پارت یعنی تیسفون به وسیله رومیان تصرف شد. رومیان علاوه بر غنائم فراوانی که به چنگ آوردند، تخت طلای آرشاک ها را هم تصرف کردند. پس از آن ارتش روم به سور کناره های خلیج فارس رهسپار شد و ناوگان رومی در رود دجله و خلیج فارس به حرکت در آمدند.

سقوط دولت اشکانی

فرمانروای پارس به نام اردشیر ضمن اتکاء به چند حکومت محلی دیگر علیه شاه پارت قیام کرد. به سال 223 او، و لوگز پنجم را از میان برد. چند سال بعد اردوان پنجم آخرین شاه پارت، پس از تحمل شکنی در نبرد نزدیک هرمزدگان کشته شد. پس از مرگ اردوان ، آخرین آرشاک دولت پارت، قدرت در شرق، از دودمان پارت به دودمان پارس منتقل شد، در این هنگام موقعیت تاریخی پیش از لشکر کشی اسکندر در ایران بازسازی شد. فقط دودمان شاهان عوض گردید.

دولت پارت از ساختمان اجتماعی پدید آمد که عناصر وابسته به آن آمیخته ای از مردم با سنت ها و نهادهای بسیار کهن شرقی، و شهروندان ملتی که به داشتن شهرهای مستقل عادت داشتند، بودند. همان گونه که دیدیم «پلیس» های یونانی و شهرهای محلی (که این ها تقریباً شکل پلیس ها را ه خود گرفته بودند) رفته رفته زیر نفوذ عوامل بی شماری در یکدیگر ادغام و ارگانیزم اجتماعی ویژه ای را پدید آوردند و این گونه، ویژگی های قومی خود را تا اندازه ای از دست دادند. ساختمان اجتماعی داخلی دولت پارت هم رفته رفته ویژگی های کهن خود را از دست داد همراه با این ها خصلت رژیم سیاسی دولت آرشاک ها هم به گونه یونانیان باستان دگرگون شد. چون ساختمان سیاسی ساده دولت پارت نمی توانست به شرایط پیچیده سیاسی زمان خود جواب دهد. ناتوانی دستگاه حکومت ایجاب می کرد تا نقش مهمی به حکومت ها و شاهان کوچک واگذار شود تا به این وسیله همبستگی عناصر گوناگون دستگاه حاکم بیشتر گردد، این جاست که دولت پارت را به وجود آوردند میان می دهد و این گونه در معرض تضادهای اجتماعی این دو گروه قرار می گیرد، و بنابراین اداره دستگاه حکومت به هرج و مرج می گراید.

سقوط آرشاک ها و تشکیل دولت ساسانی مقدمه ای بر تغییر آرایش سازمان سیاسی حکومت ایران تلقی می شود. ساختمان اجتماعی نوع برده داری شرقی در اواخر دولت پارت و اوایل دورهساسانیان رفته رفته به دگرگونی گرائید و سرانجام باعث اغییر روبنای سیاسی شد.